Zout in je bloed en harten winnen met muziek
“Als de Afsluitdijk vandaag bedacht zou worden, zou die er wettelijk nooit doorheen komen,” vertelt regisseur en schrijver Geert Lageveen over het uitgangspunt van de nieuwe voorstelling van Orkater en De Lawei: Het Verdriet van de Zuiderzee. “Tegelijkertijd focussen we nog steeds vooral op de winstkanten: we hebben de zee bedwongen en zo veiligheid en land gecreëerd. Er staat langs de dijk nog steeds een standbeeld van minister en ingenieur Lely als held. Pas sinds kort is er oog voor de negatieve gevolgen van de bouw. Daar kijken we in deze voorstelling naar.” Samen met Sytze Pruiksma, componist en muzikant, vertelt Geert over die voorstelling: Het Verdriet van de Zuiderzee.
“Eén van die gevolgen is het begrip ecocide: het vermoorden van een ecologisch systeem. De zee is veranderd van zout naar zoet, met alle gevolgen van dien. Niet alleen de dieren erin, maar ook de bewoners en cultuur rondom de Zuiderzee merkten enorme consequenties. De natuurlijke binding van de mensen met hun omgeving raakte verloren. Bioloog Theunis Piersma heeft hierover geschreven en hij is een belangrijke inspiratiebron voor de voorstelling. De menselijke connectie met de natuur is het uitgangspunt van de tekst. Twee vissersbroers worden uit elkaar gedreven door de bouw van de dijk. De ene visser is een realist, die vindt dat ze met hun tijd mee moeten gaan. De andere visser heeft zout in zijn bloed en een grotere binding met zijn omgeving. Als de eerste broer meehelpt aan de bouw van de dijk, raakt de band tussen de twee broers verscheurd. Het grondthema is de neiging van de mens iets te doen dat op korte termijn een voordeel oplevert, vaak economisch, maar dat uiteindelijk tot je eigen vernietiging of ongeluk leidt.”
“De mens is blijkbaar niet in staat een oplossing te vinden,” vertelt Geert over het klimaatprobleem. “Het lukt ons niet verder te kijken dan pakweg de komende tien jaar. Elke dag lees je artikelen over de klimaatcrisis in de kranten. Het risico is vermoeidheid over het onderwerp, maar ik denk dat theater een veel beter medium is om de thematiek mee aan te kaarten. Deze voorstelling moet een indringende ervaring worden over de tragiek van de mens in plaats van een geheven vingertje. Je kunt boos worden, dat is ook een motor, maar we moeten de harten van de mensen winnen.”
En om de harten van de mensen te winnen, wist Geert, had hij goede muzikale krachten nodig. “Mijn creatieve team moet bestaan uit goede componisten en muzikanten. Naast Sytze is Radek Fedyk de tweede componist. Met Radek had ik eerder gewerkt in Lost in the Greenhouse, de vorige samenwerking tussen Orkater en De Lawei. Radek en Sytze zijn allebei niet alleen goede componisten, maar ook uitvoerende muzikanten.” Gekscherend: “Daarbij is Radek geograaf en Sytze bioloog, dus inhoudelijk moet dat goedkomen.” Ook de rest van de cast doet muzikaal niet onder. “Simme Wouters, Jasper Stoop, Manoushka Zeegelaar Breeveld en Keja Klaasje Kwestro spelen mee. Dat is veel muzikaal talent bij elkaar met prachtige zangstemmen.”
Sytze herinnert zich het moment dat hij gevraagd werd mee te werken aan de voorstelling: “Toen Geert mij belde stond ik op het punt naar Groenland te gaan om drieteenstrandlopers te ringen. Ik wist op dat moment niet zo goed wat ik wilde met mijn carrière: na tien jaar muziek te hebben gemaakt om het onderwerp natuur op de kaart te zetten wist ik niet meer of het wel hielp. Ik had het vertrouwen een beetje verloren. Wij leven in een westerse welvaartsstructuur waarin we zijn vergeten wie waar de eigenaar van is, omdat het systeem zo complex is geworden. Hoe meer ik van mensen wist, hoe meer ik van vogels ging houden. Aan vogels kun je zien hoe het met de mens gaat. Sinds ik ruim 10 jaar terug in Mauritanië onderzoek heb gedaan naar vogels, is alles wat ik op muzikaal vlak doe gerelateerd aan de natuur, landschappen en vogels. Die drijfveer wordt steeds urgenter.”
“Onze speellocatie,” vertelt Geert, “dat wordt een bijzondere plek. De Oudemirdumklif, één van de laatste kliffen, door de natuur ontstaan en ook weer gedeeltelijk afgesleten, met uitzicht over het slachtoffer: de vermoorde zee. De voorstelling is een samenwerking met o.a. Natuurmonumenten en er wordt op dit moment onderzocht hoe we op zo’n natuurvriendelijk mogelijke manier de voorstelling daar kunnen spelen. We gaan bijvoorbeeld pas op locatie werken na het broedseizoen en we zullen ‘s avonds geen licht op het water schijnen om de natuur niet te verstoren. Het blijft ook voor ons als theatermakers een doorlopende zoektocht hoe we onze eigen ecologische voetafdruk zo klein mogelijk houden, zonder aan theatrale impact in te boeten. Wij zijn zelf ook niet beter dan die visser die zijn eigen bloed verloochent, maar we doen ons best. Als wij de voorstelling maken met het grootste respect voor de natuur, dan geven we dat ook weer aan het publiek door.”
Sytze knikt. “Dit komt heel dichtbij voor mij. De gedachtes van die twee broers zitten in ons allemaal. We kennen en voelen allemaal het klimaatprobleem, maar we weten geen oplossing. Misschien moeten we in het algemeen ook even geen oplossing hebben. We zoeken als gekken naar een uitweg, maar dan beland je toch weer in een korte termijnvisie. Wat gebeurt er als we gewoon even geen antwoord hebben? Het niet-weten is belangrijk, juist daaruit komen uiteindelijk de beste ideeën, maar dat kost veel geduld en lef. Dat heet de theorie U: niet aan de bovenkant van probleem naar oplossing springen, maar eerst afdalen langs de onderkant, langs veel frustratie en stilte, voordat je weer opklimt.”
“Die gespletenheid wil ik ook in de muziek laten klinken,” legt Sytze uit. “Net als twee broers zijn er dus twee componisten, Radek en ik. Zo kunnen we twee muzikale lijnen ontwikkelen, een onderstroom en een bovenstroom. Ik ben zelf nu het meest bezig met het fundament als grondtoon. Een doorlopende klankenwereld met veel natuurlijke geluiden die gerelateerd zijn aan de grond, zoals bellen en gongs.” Hij demonstreert een klein fluitje: “Dit is een Chinees vogelfluitje. Het is mijn Stradivarius, hiermee kan ik alle wadvogels vertolken. Dit gaat veel vertellen straks. De bovenstroom kan dan meer bestaan uit melodische lijnen. We zullen op locatie werken met de klank van die plek. We werken met wat het landschap ons geeft. Als er dieren langslopen of -vliegen, kun je daar in muziek weer op reageren.”
Geert: “We zijn op dit moment druk bezig met de casting, de locatie en de tekst. We gaan eind juni repeteren, daar heb ik veel zin in. In die samenwerking gaat veel ontstaan. Ik houd ervan mensen samen te brengen, repeteren gaat om de ontmoeting. Ik vind het in die zin ook bijzonder dat de groep nu bestaat uit allerlei achtergronden: Pools, Vlaams, Surinaams, Nederlands, Fries. Mijn moeder woont nog in Friesland. Ik kom er bijna elke week, maar uiteindelijk woon ik in een Amsterdamse straat. In mijn tuin zijn best een aantal vogelsoorten, maar ik vermoed dat in Sytzes omgeving een veel grotere diversiteit is en een andere beleving van je omgeving. Toch is dat Friese onmiskenbaar een deel van mij. Het wordt een Nederlandstalige voorstelling, met absoluut Friese elementen zoals de poëzie van de Friese taal.”
“Vanwege het broedseizoen spelen we dus aan het einde van Arcadia 2022, een cultureel programma van 100 dagen in Friesland. Het is een vervolg op Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018, met als uitgangspunt het erfgoed van dat jaar te behouden en verstevigen. Het zou zonde zijn geweest in 2018 een groots programma op te tuigen zonder daar op langere termijn navolging aan te geven. Dus Arcadia is deel van die ‘legacy’. Het uitgangspunt is door middel van kunst maatschappelijke verandering in gang te zetten, dus Het Verdriet van de Zuiderzee past naadloos in de programmering.” Die voorstelling is op haar beurt in logistieke zin weer een soort vervolg op Lost in the Greenhouse, de eerdere samenwerking tussen Orkater en De Lawei, waar ook Geert Lageveen als regisseur en Radek Fedyk als componist aan meewerkten. “Lost in the Greenhouse trok veel bezoekers en riep bijzondere reacties op. Vanuit dat enthousiasme kwam het idee voor deze voorstelling en kreeg ik de luxe om een maand research te doen,” vertelt Geert. “Ik heb experts gesproken, boeken gelezen en veel rond het water en de kliffen gefietst. Ik raakte er toen van overtuigd dat Het Verdriet van de Zuiderzee niet alleen een mooie maar vooral een noodzakelijke voorstelling wordt.”